Nas nie obchodzą odważniki, które nosisz w słowach

 Łukasz Barys "Kości, które nosisz w kieszeni", Cyranka, Warszawa 2021.

Łukasz wydał swego czasu książkę poetycką "Wysokie słońce" w SPPO w Łodzi/Domu Literatury czyli jak to mówi się popularnie "U Gawina", jest pabianiczaninem, skromnym - jak mówi o sobie - nieśmiałym młodym człowiekiem (rocznik 1997). Niespodziewanie (obstawiano zdaje się Uzdańskiego) zdobył Paszport Polityki za swą debiutancką powieść. Absolutnie zasłużenie. Książka jest fantastyczna!

Barys jej bohaterką uczynił Ulę, mieszkającą w biednej rodzinie w Pabianicach, odtrąconej przez rówieśników. Poznajemy okrutny świat z jakim musi się mierzyć: opieka nad chorą na raka babcią, widok zmieniających się "kochasiów" mamy, opieka nad siostrą. Ileż to razy o takich ludziach słyszeliśmy: "patologia". Nie mamy dla nich zrozumienia. Łukasz przedstawił ten świat z poetyckim sznytem. Zanurzył go w groteskę (w ten sposób stał się atrakcyjny dla czytelnika), niemniej po uśmiechu zostaje gorzki posmak i poczucie podłości świata.

Motyw kościany rozpoczyna książkę, a potem przewija się w niej. Główna bohaterka znajduje na podwórku kości. "Zaczęłam po prostu płakać, tak po prostu i nie mogłam tego powstrzymać. Po prostu płakałam, a leżące w pobliżu kości cichutko wibrowały." Metafora marnej egzystencji, dla której świat nie ma litości. 

Język Barysa bywa wulgarnie dosadny (w tej dosadności przypomina prozę Masłowskiej, skojarzył mi się też z książką "Toksymia" Małgorzaty Rejmer), dlatego odradzam lekturę młodemu czytelnikowi, ale w wypisanych tu fragmentach łatwo dostrzec rękę mistrza, świadomego wagi słowa.

Ula nie ma ojca. Babcia podsuwa jej "dżdżownicę wiadomości" o nim: "Tata wasz zmienił się w ptaka i odleciał, po prostu zniknął w niebie, hopsasa." Traktowaliśmy te wszystkie opowieści bardzo poważnie. Po niebie szukaliśmy odpowiedniego ptaka, wypartego z naszej pamięci uchodźcę przestworzy, który krąży nad domem i skrzeczy, ilekroć do mamy przychodzi kolejny napalony kochanek. I chociaż czasami zdawało mi się, że widzę na niebie tatę, że to on błąka się po nieboskłonie i zaraz do mnie zleci - to nigdy do tego nie doszło."

Życie, w którym "Dni ciągnęły się, nudne i rozlazłe, pełne żalu, że nie są pełne." urozmaica nagle historia samobójstwa Fabiana, chłopca z bogatego domu (syna lekarza), który płynnie mówił po angielsku i hiszpańsku. "Potrafiłam się z nim utożsamić, choć z angielskiego i hiszpańskiego nic nie umiałam. Jak myślałam o przyszłości, to widziałam straszną ciemność. Potworne nic, zupełnie podobne do tego nic, które towarzyszyły mi teraz. Dlaczego on się zabił? Przecież mógł jechać na narty. Dlaczego się zabił, przecież mógł wybrać białe szaleństwo. Wiedziałam dobrze, że nigdy nie pojadę na narty. Zresztą nie kręciło mnie to za bardzo - zjechać po to, żeby wjechać ponownie. Zjechać - wjechać, zjechać - wjechać. Jaki to ma sens? I ten straszny tłum na stoku. Pewnie bym się w kogoś wpierdoliła i musiała płacić odszkodowanie. Nie miałam na to kości (...)."

Tak, tu autor przesuwa dźwignię groteski na full. Otóż nasza bohaterka zakochuje się w zmarłym. Jego ojciec - lekarz, jak mówi Wacia - koleżanka babci: "Taki mądry, a rozeznawał się w "Barwach szczęścia!"" Zatem Ula wycina jego zdjęcie z pabianickiej gazetki i wkleja go w zeszyt do religii. "Śmierć, w która ubrał się Baranowski Fabian, rozpaliła mnie od środka, kazała mi płakać i marzyć, tęsknić i śnić o śniegu, łabędziach i marmurze."

W rozpaczy szukając jego domu, łażąc po ulicy Tuwima czekając na jakieś objawienie, zdaje się bredzić w malignie: "Co tu robię? Kradnę, szwendam się, nie kradnę, może sprzedaję? (...) Bo dla mnie to takie ferie, prawie szusowanie po stoku, oglądanie bogactwa z bliska nie zdarza mi się za często. Głównie siedzę w domu  i się smucę, patrzę przez okno i czekam na księżyc, któremu na imię Lukoil.", co brzmi jak wyrzut w stronę nas wszystkich, których nie dotyka nigdy empatia.

"Bałam się, ale to wszystko było takie ciężkie - ta śmierć, która musiałam odnieść do siebie i do siebie do domu i do siebie do zeszytu, te domy, te biedne, ale bogate dzieci, ci troskliwi, kochający rodzice, te wille (...) chciałam umrzeć dla Fabiana, utonąć, spodziewałem się, że tak będzie dobrze - bo przecież wiedziałam, że ocieplenie i w ogóle, lód się załamie i cześć, z pewnością wpadnę w ciemności. // Jednak się nie załamał. I nosił mnie, taką całkowicie załamaną, (...)".

W jej życiu ważne okazuje się wizytowanie cmentarza, fantasmagorie związane z pabianickimi fabrykantami z cmentarnych portretów, z Marianną Kindler (1920-1935)...

Pabianice są tłem dla tej historii, ale może to też cichy bohater tej powieści. Ma swoje mroczne (chore) legendy, chorą fizjonomię (niczym plugawy pysk księżniczki Fabianki), chory świat pełny mroku i potworności. "Centrum miało kupę na każdym kroku, kocie łby, rozgrzany do czerwoności asfalt i obrzydliwy odór dochodzący ze wszystkich podwórek bez kanalizacji, ale za to ze śmierdzącymi kałużami w okolicach trzepaków, na których wisiały podobne do nas biedne dzieci."

W tym bieda-świecie, w którym trzeba bać się o los ciuchów z lumpeksu zostawionych na plaży, pojawiają się widma zmarłych. Kiedy ich poszukuje, daremnie prosi o pomoc świat przyrody: "Gdy ptak albo mrówka oddawały się epifanii z powodu obcowania ze śmiercią za życia, wrzeszczałam, by wskazały mi babcię, prababcię, bo muszę je odprowadzić na cmentarz, zwrócić przyrodzie równowagę. Jednak te zielone skurwysyny tak mi szczebiotały: "Dziwko Hadesu, nas nie obchodzą odważniki, które nosisz w słowach".

Miłość do matki, której życie to jakieś pasmo przegrywu jest osobliwie trudna. Gdy matka pyta: "Naprawdę tak wam źle z Tomkiem, Witoldem, Stasiem?" (...) Ja po prostu kocham Bartka, Maćka, Ryśka. Rozumiesz to?", parskamy śmiechem, ale jest to przecież smutne. Obserwacja kochanków mamy, kolejnych mężczyzn, ich szorstkich podbródków, wywołuje u Uli tylko obrzydzenie. Jeden z nich - Pawełek - namiastka ojca, jego awatar, fan obstawiania meczów i starych filmów, otrzymuje zresztą pogardę i od matki, gdy wraca wyczerpany z pracy usłyszy: "Roślina! Roślina! - śmiała się, kiedy stękał przy wchodzeniu na górę. "Chrabąszcz, chrabąszcz" - rechotała, bo nie mógł wstać z łóżka."

Dosadnie wybrzmiewają tu zdania o profilu humanistycznym w liceum ("rozszerzenie dla debili"), o tym, że "Cmentarze to kina dla biedaków (...) Spacerowanie po cmentarzu musiało nam wystarczyć za historię, literaturę, biologię i języki obce." 

Jest tu historia o Teresce (bohaterce głośnego filmu "Cześć, Tereska"), historia kontuzji matki ("Mama wiedziała, że złamana noga to nie powód, by rzucić wszystko i sobie leżeć (...)". Zastanawiając się nad depilacją, Ula usłyszy, że "tylko kurwy golą nogi". 

Fajnie wiedzieć, jak przystają do jej problemów szkolne lektury: "Wszystkie książki mi się tak samo podobały - wsuwałam po kolei każdą, jaka akurat się nawinęła. Gdy w domu zrobiło się głośno, szłam na łąki za domem, kładłam się na trawie i czytałam Kamienie na szaniec, aż sama stawałam się szańcem - zdobytą przez mrówki redutką.", albo jak śmiesznie brzmią symptomy zbliżającej się światowej apokalipsy w ustach kogoś z biednej rodziny (jakby były czymś śmiesznie nieistotnym, wobec trwania w apokalipsie po pachy).

W tej historii trudno wyobrazić sobie happy end, jest natomiast jakaś kakofonia, swąd i piętno. Jej lektura otwiera oczy, dołuje i wywołuje katharsis, zachwyca tym cmentarnym turpizmem, przenika do szpiku kości. 

Opis tego, co lepi z plasteliny Sonia - młodsza siostra - to poezja najwyższej próby! Niczym jakiś demiurg tworzyła "(...) kotogołębia, psowęża albo dżdżownicoorzełka. (...) a gdy brakowało plasteliny, brała w palce któreś ze swoich dziwacznych zwierząt i miażdżyła je, zmieniając we fluorescencyjny walec. (...) Lepiła zwierzęta, walcowała zwierzęta." Ha!, czuję, że Barys napisze jeszcze niejedno! Czuję w kościach.